Prof. Dr. Semih Güneri yazdı…
“Hitit kültürü”/“Hitit sanatı”, Yakın Doğu arkeolojisi ve kültür tarihi alanında en çok yer işgal eden ve ancak buna karşılık günümüze kadar neredeyse hiç irdelenmemiş, hiç kurcalanmamış teknik tabirlerdir. Alman meslektaşlarımızca semantik çerçevesi yıllar öncesinden çizilen, içeriği doldurulan, bizdeyse Prof. Dr. Ekrem Akurgal, Prof. Dr. Sedat Alp periyotlarından (1941’lerden) itibaren, onların öncülüğünde, daima bir arada geliştirilerek öğrencisinden asistanına, doktoracısından öğretim üyesine dayatılan tabulardır. Evet, “Hitit sanatı” kavramı bugün hâlâ dayatılan bir tabudur. Son çıkan kitabımı (Hurri kültürünün tunçtan tanrısal heykelcikleri) bu tabuların yıkılmasına adadım. Bu işi, kitapta yer verdiğim Halûk Perk Müzesi’ne ilişkin 190 kesim seçkin tunç heykelcik üzerinden yaptım. O heykelciklerin kimi benzerleri bugüne kadar yerli/yabancı meslektaşlarımız tarafından genel bir sözle “Hitit bronz heykelcikleri / Hitit bronz figürinleri” diye tanımlanarak bilimsel makalelerde, kitaplarda bahis edildi. Halbuki hepimiz biliyorduk ki onlar “Hitit sanatı”nın heykelcikleri değildi. Ağır olarak ele geçtikleri, stratigrafik buluntu yerleri Güney Anadolu (Adana-Antakya-Antep), Kuzey Suriye’dir: Hurri topraklarıdır. Hurri kült alanlarıdır. Sanatsal tarz bakımından ilişkin oldukları coğrafya ise direkt Mezopotamya-Kuzey Suriye’dir. Anadolu değildir. Münasebetiyle “Hitit” hiç değildir. Şartlar buyken anılan tunçtan tanrısal heykelcikleri ısrarla neden “Hitit” çerçevesi içine sığdırmaya çalışıyoruz?
Hemen vurgulayalım: Hititli halkların, MÖ 2. binin başlarında dalga-dalga Anadolu’ya intikal ettikleri süreçlerde yanlarında getirdikleri tek şey Hint-Avrupalı dilleridir. Hititlerin birinci ortaya çıkmışlığının kaynağı, Asurca çivi yazılı dokümanlara dökülmüş söylentilerdir. Maddi bilgi yoktur. Hititler geldi diye yeni ve özgün arkeolojik evraklar ortaya çıkmış değildir. Tunç Çağı Anadolu sanatında Hititlerin gelişine bağlanacak bir değişiklik olmamıştır. Bu dramatik değişmezlik, Hititlerin tarihin karanlık deliklerinde yok olacağı MÖ 1180’lere kadar sürmüş gitmiştir.
Bizler DTCF’de öğrenciyken her gün en az iki defa gördüğümüz Sıhhiye meydanını süsleyen dev “Hitit güneş kursu” anıtının Hint-Avrupalı Hititlere değil, Asya kökenli Hattilere ilişkin olduğunu herkes bilmez örneğin. ‘Hititli’ diye bildiğimiz topluluğun kendilerini ‘Neşalı’ diye tanıttığını, konuştukları lisana de Neşaca dediğini yeniden yazılı kaynaklardan biliyoruz. Pekala, bu ‘Hitit’ nereden çıktı? Bu adamların MÖ 1650’ler civarında yerleşik hayata geçerek başşehir yaptığı Hattuşa, ‘Hattuş kenti’ ismiyle esasen en az bin yıldır orada dura-duruyordu ve Hititli (Neşalı) adamlar o kenti yağmaladığı günlerde Orta Anadolu’nun en büyük ticaret merkezlerinden biriydi. Hititler, üzerine bir gece baskınıyla çöktükleri Hattuş’u kendilerine daha sonra başşehir yaptılar. Birinci Hitit hükümdarı Labarna, resmi ismini bu başşehirden aldı: ‘Hattuşili’ (yani Hattuşalı). Sınırı ülkesinin halkı Anadolu’nun yerli halklarındandı. İşte o güneş kursu da, Anadolu Tunç Çağı sanatının yaratıcısı da yerli Anadolulu Çizgisi halkı idi. Hititli yabancı kabileler gelene kadar Sınırı ülkesi ve Hattuş kenti, Mezopotamya ticaretinin sağladığı rant ile en uygununu yiyen, en hoşunu giyen, en konforlu meskenlerde barış içinde yaşayan halkların oluşturduğu Anadolu Tunç Çağı beylikler sisteminin kıymetli bir kesimiydi. Ne ki Hititli kümelerin Anadolu’da muhakkak bir kaba-güç düzeyine ulaştığı günlerde, bu tarih MÖ kabaca 1750’lerdir, bu bolluk-bereket-barış ortamı topyekûn sona erecekti.
O tarihlerde artık düzgünce güçlenmiş üzere gözüken Hititli çeteciler gece baskınlarıyla uygar Orta Anadolu ticaret merkezlerini bir-bir yakıp-yıkıyor. Bu şiddet karşısında Hattuş (Çorum) halkı önemli manada direnç gösterirken Kaneş (Kayseri) halkı birinci geceden o çetecilere teslim bayrağını çekiveriyor. Ne ki bu teslimiyet Kaneş kentinin ‘uyanık’ halkının bağışlanmasında tesirli olmuş üzere gözükmüyor. Çivi yazılı kaynaklarda Hititli çeteciler, kendi tabirleriyle Kaneş halkını “…anaları-babaları…” yapıyor. Lakin kentin doruğundaki saray o denli demiyor. Yangının şiddetinden eriyip adeta çamur üzere akan kerpiç bloklar, kentin Hititli çeteciler tarafından nasıl zalimce yakıldığını gösteren maddi kanıtlardır. Bütün Orta Anadolu’da bu periyoda ait kültür katmanlarında izlerini gördüğümüz şiddetli yangın, barış içinde yaşayan Tunç Çağı Anadolu kent beylikleri sistemi üzerinde estirilen felaketin ne boyutlara vardırıldığını gereğince anlatıyor. İşte Hitit’in gerçek gücü budur.
Hititli insan topluluğunun Anadolu’da bulunduğu birinci günlerden beri yaptığı tek şey savaştır. Asıp-kesmektir. Gece baskınlarıyla uygar kentlere çökmektir. Onları yakıp-talan etmektir. Neredeyse bin yıl boyunca koca-koca kentleri bir daha iskân edilemez hale getirmektir. Moğol istilalarını hatırlatan bu olayları gerçekleştiren toplumsal yapının sanat üretmek üzere bir lüksü olabilir mi?
Eğer o sanat nitekim “Hitit sanatı” değilse, neyin sanatıdır? Sanat, Hititler öncesinde Anadolu’nun ‘yerli’ halklarından saydığımız Sınırı halkının yarattığı kültürün sanatıdır: Buna ‘Anadolu Tunç Çağı sanatsal geleneği’ diyoruz. Bu sanatsal geleneğin öteki bileşeni Hurri’dir. Sınırı kültürü ve Hurri kültürü, hepimizin bildiği üzere Tunç Çağı Anadolu etno-arkeolojik kültürel geleneğinin temelini oluşturuyordu. Hem lisanlarına dair hem arkeolojik kültürleriyle ilgili elimizde yeteri kadar tanımlanmış data var. Bu iki kültürün lisanı ne Hint-Avrupaî’dir, ne Sâmî’dir. Hatti’nin de, Hurri’nin de lisanı, yaşayan lisanlardan Türkçe üzere Asya kökenli agglutinative/eklentili dillerdendir. Kimse “…nasıl olur…” demesin. Asyalı Türkler nasıl bugün burada bulunuyorsa, Sınırı ve Hurri akraba toplulukları da bir periyot burada bulundular. Formül bu kadar kolay. Sınırı ve Hurri büyük ihtimalle tıpkı etnik kökten gelen akraba topluluklardır. Hasebiyle etnik köken olarak Sınırı ve Hurri muhtemelen Asyalı kültürlerdir. Hatti-Hurri ortak kültürel yapılanmasının MÖ 3. ve MÖ 2. bin boyunca Anadolu’daki aktif mevcudiyeti somut maddi kültür evrakları ile kanıtlanıyor. Bu en az iki bin yıllık varoluş Hatti’nin ve Hurri’nin Anadolu’da daha erken tarihlerden beri bulunuyor olduğu ihtimalini akla getiriyor. Buna karşın Hint-Avrupacı müelliflere nazaran Anadolu, Neolitik’ten beri Hint-Avrupaî halkların ana vatanıdır. Bu halkların öncüleri Hititli, Luvili, Palalı halklar ve öbür sayısız ismi bilinmeyen Hint-Avrupalı topluluklardır. Hint-Avrupacı müelliflere nazaran Anadolu Tunç Çağı kültürü ve sanatının yaratıcısı direkt “Hint-Avrupalı halklar”dır. Anadolu Hint-Avrupalı halkların da anavatanıdır. Bu topraklarda konuşulan lisan ise “Proto Anatolian languages”tir. Yani Hint-Avrupacadır. Batılı araştırmacılara nazaran “Proto Anatolian languages” tabiri Hititçeyi, Luviceyi, Palacayı hatta Anadolu’da binlerce yıldır konuşulduğuna inanılan öbür pek çok kelamda Hint-Avrupaca lisanları içerir. Sav budur. Ve çabucak her Batılı arkeolog bunu bu biçimde kabul eder. Fikir öne sürmeyenler ise asla bu terminolojiye karşı değildir. “Proto Anatolian languages”, Anadolu Tunç Çağı geleneklerini yaratan Çizgisi ve Hurri kültürünü reddeder. Bakalım neymiş bu “Proto Anatolian languages” hipotezini oluşturduğu argüman edilen etno-kültürel yapılanmalar:
Luvi: Luvi bir etnik küme ismi değildir. Luvi, URU Lu-u-i-ya (Luvi şehri)’dan gelir ve Hititçe çivi yazılı kaynaklarda ‘en az’ anılan sayısız coğrafya isimlerinden biridir. Buna karşın Luvi’nin ne büyük ve ne muazzam bir kültürel yapılanma olduğuna dair yazılmış kitaplar vardır. Ne ki o kitapların yüzlerce sayfası ortasında Luvi’nin tarifini yapan, ne olduğunu bize açıkça anlatan bir tek cümle bulamazsınız. Zira o kitaplar Luvi’yi var kabul ederek yazılan kitaplardır. Tıpkı David. W. Anthony’nin “Hint-Avrupa kültürü” üzerine yazdığı sayfalarca yazıları içinde “Hint-Avrupa kültürü”nün ne olduğunu, nasıl olduğunu, ne ile desteklendiğini bize anlatan tek bir cümle olmadığı üzere. Sonuçta Luvi lisanı, Luvi kültürü diye tanımlanmış bir süreç yoktur. Var sayalım ve soralım: Hangi Luvi? Luvi hangi arkeolojik kültürü niteler? Kural şudur: Mevcut arkeolojik kültürü yapan baskın etnik kültürün lisanının kendisidir. Luvi baskın bir kültürel yapılanma mıdır? Son yıllarda Luvi’ye ‘Anadolu’nun baskın kültürü’ muamelesi yapılıyor. Kelamda ‘Luvi ülkesi’, bütün Batı Anadolu coğrafyasına yayılmış bölgesel büyük bir krallıktır. O ki baskın kültür, nerede Luvi’nin arkeolojik kültürüne dair bir tanımlama? Örneğin Luvi stili çanak-çömlek? Luvi mimarisi? Luvi tasvir sanatı? Nerede Luvi’ce tarihî metinler? Ki Luvi coğrafyasını bize tanımlasın? Luvi tarihinin ana sınırlarını bize anlatsın? Bu soruların cevaplarını üstte bahsettiğim Luvi kitaplarında, işte buldum, budur, diyen beni bulsun. Ondan çabucak özür dileyeyim. Ben yanıldım, diyeyim.
Pala: Hitit metinlerinde geçen en kıymetsiz yüzlerce coğrafya isimlerinden biridir. Pala lisanı diye bir şey yoktur. Şayet varsa, soralım: Hangi Pala? Hititçe çivi yazılı metinlerde KUR URU Pa-la-a (Pala şehri) biçiminde geçen Orta Anadolu’nun Kuzeybatısındaki Pala ülkesinin kâğıt üzerindeki silik mevcudiyeti dışında nesi var? O ki “Proto Anatolian languages” argümanlı hipotezinin üç bileşeninden birini konuşan halkların kenti? Nerede Pala’nın arkeolojik kültürü? Nerede Pala’nın çanağı-çömleği? Madeni yapıtları? Mimarisi? Son iki etnik yapı hakkında neredeyse hiçbir şey bilmiyoruz lakin “Proto Anatolian languages” üzere tezli bir hipotezin en az % 60’ına kâğıt üzerinde temel sağlıyor. Münasebetiyle MÖ 2. binin son yıllarında görünür olan Luvi’yi ve Pala’yı Anadolu Tunç Çağı geleneğini belirleyen birer özgün etno-arkeolojik kültürel küme olarak tanım-la-ya-mı-yo-ruz.
Diğer yandan, anılan son iki etnik tabirin Anadolu’da en erken ortaya çıkışı MÖ 2. binin sonlarıdır. Daha evvel değildir. Somut dokümanlar bize bu sonucu veriyor. Lakin “Proto Anatolian languages” sözü tarih olarak MÖ 8. binleri içerir. Etno-kültürel olarak ise Hitit ve Sınırı dâhil Anadolu’da bu tarihlerden beri sayısız lisanların konuşulduğunu, hepsinin Hint-Avrupaca olduğunu savunur.
Sonuçta, “Proto Anatolian languages” sözü bir abartıdır. Derinlikten mahrumdur. İçi boş bir tabirdir. Bu tabir, Çorum-Amasya-Tokat üçgeni içinde 500 yıllık bir müddette ve yalnızca Hititli kabileler ortasında konuşulan tek bir lisanı, Hititçe’yi kapsar. Hititçe halka inmemiştir. Yerli Anadolu Tunç Çağı halkları Hititçeyi değil kendi lisanlarını konuşmuştur. O lisan Hattice’dir. O lisan Hurrice’dir. Kural şudur: Tanımlanmış arkeolojik kültürü belirleyen, tanımlanmış baskın etnik kültürün lisanıdır. Anadolu’da baskın etnik kültürün lisanı Çizgisi ve Hurri lisanıdır. Luvi üzere, Pala üzere tanımlanamamış tabirler değildir. Hatti’nin de Hurri’nin de yazılı kaynaklarda ve özgün maddi kültür dünyasında karşılıkları vardır. Bu nedenledir arkeolojik kültürün Hatti’ye ve Hurri’ye ilişkin olması durumu. Anadolulu yerli halkların Hititçe konuşmadığının da bilimsel münasebetidir.
Neolitik Çağlardan Tunç Çağlarına kadar geçen müddet içinde Anadolu’da hangi lisanın konuşulduğunu elbette bilecek durumda değiliz. Buna karşılık Neolitik’ten başlayan Anadolu kültürel geleneklerinin, meyyit gömme âdetlerinin Tunç Çağının sonuna kadar önemli dönüşümlerden uzak müddet gittiğini söyleyebiliriz. Etno-kültürel sürekliliğin asıl ve bilimsel ölçütü de budur.
Yazımın başında verdiğim soru şuydu: Şartlar buyken anılan tunçtan tanrısal heykelcikleri neden ısrarla “Hitit sanatı” çerçevesi içine sığdırmaya çalışıyoruz? Birer Pan-Helenist olarak ‘yüksek Alman kültürü’nü, temaslı olarak Hint-Avrupa kültürünü övmeyi kendilerine misyon edinmiş, karşılığında enstitü üyeliği, devlet nişanı ve madalyası üzere bence göz boyayan ve içi boş şeylerle taltif edilmiş Prof. Dr. Ekrem Akurgal ve Prof. Dr. Sedat Alp, işte bu nedenlerle “Hitit sanatı” palavrasının önde giden Türk savunucuları oldular. Ve kendilerinden sonra gelenlere de ilham kaynağı. Ve işte sorunun da karşılığı.
Sonuç şudur: Yıllardır derslerimde, konferanslarımda anlatmaktan dilimde tüy bitti: Hititlerin kendilerine ilişkin özgün arkeolojik kültürü yok-tur. Yoktur. Bu kadar net ve bu kadar kolay. Ha, bu düzgün mi? Berbat mü? Ya da ne? İşin o kısmı bizi ilgilendirmiyor. Arkeolojik kültür seramik sanatı demektir. Tasvir sanatı demektir: İnsanı, hayvanı, his ve kanıyı, hikâyeyi ve efsaneyi bir şeylerin üzerinde, örneğin seramik vazonun, mekân duvarlarının, taşın-kayanın yüzeylerinde, madeni araç-gereç üzerinde canlandırmaktır. Heykelcilik sanatıdır. Arkeolojik kültür, kültürel yapılanmaların memleketler arası kimlik kartıdır. Arkeolojik kültürün temel kaynağı inanç sistemleridir. Kültür kümelerinin etno-arkeolojik altyapısını oluşturan ideolojileri ve öteki dünya tasavvurları, yüklü olarak meyyit gömme âdetlerinin maddi, fiziki uygulamalarında gizlidir. Unutmayalım Hititlerin, beşerlerine ölünce ne yaptığını bile bilmiyoruz. Tek bir Hitit mezarı yoktur. Yok-tur. Bütün bir Hititli insan iskeleti de hasebiyle yoktur. Hitit, arkeolojik kültürden o kadar uzaktır. Başka taraftan, Hitit rabler topluluğu topyekûn Hurri’den alınmıştır. Hitit edebiyatı, Hitit müziği, dansı, mitolojisi, efsanesi, masalı ne var ne yok hepsi Hurri kökenlidir. Ya direkt Hurri’den ya da Hurri üzerinden baskın Mezopotamya kültürlerinden alınmadır. Hurri hükümdarlarının resmi ikinci isimleri Hurrice isimlerdir. Hitit dini ritüellerindeki uygulamaların istisnasız hepsi Çizgisi ve Hurri’den alınmıştır. Hitit başşehri Hattuşa’daki Yazılıkaya’da yer alan ilah kabartmalarını yaptırtmak için ta Babil’den sanatçı getirtilmiştir. Bu tıpta birkaç uyduruk kaya kabartmasının bile yine Mezopotamya’dan getirtilen sanatkarlara yaptırtılmış olması olasıdır.
Hitit’ten Hurri’yi çıkartırsanız ortada çok az şey kalır. Hatti’yi de çıkartırsanız neredeyse hiçbir şey kalmaz. Evet, başta dediğim üzere, “Hitit sanatı” aldatmacasına son veriyorum. Yalnızca Hint-Avrupa efsanesine hayatiyet kazandırmak için yapılan bu kandırmacaya burada son veriyorum. İtirazı olan buyursun gelsin ispatlarını göstereyim. Tartışalım demiyorum. Zira “Hitit sanatı” bir aldatmacadır. Aldatmacanın tartışması olmaz.