Özer Kavak yazdı…
Bu deneme yazısının birinci kısmı, mevcut neoliberal sistem ve on yıllardır ülkeyi yöneten siyasetçilerin, ürettiği temel meselelere bugünden bakarak, bugüne ve mümkün karanlık geleceği biraz olsun ışık tutmak için yazıldı.
Bu yazıyı, distopik gelecek tasavvurları, kolaylığın temel alan, fakat uygulamada irade isteyen devrimsel tahlilleri anlatan yazılar izleyecek.
Nihayetinde, tahlil seçenekleri ortasından ihtimamla seçilmiş, kısa, orta ve uzun vadede ülkenin birtakım temel problemlerini büsbütün çözecek, birçok sorunun da tahliline kısmen katkıda bulunacak bir modeller bütünü üzerinde durulacaktır.
TARIM VE HAYVANCILIKTA NE DURUMDAYIZ?
Yeşil ihtilal ismi altında, 20. yüzyılın ortalarından beri, altın tepside sunulan modern(!) tarım (konvansiyonel tarım, kısaca bugünkü tarım prosedürlerinin neredeyse tümü) modelinde sona yaklaşıyoruz.
Konvansiyonel tarım, çok büyük düz yerlerde, büyük sermaye ve tarım makineleri ile çoğunlukla tek yıllık bitkilerle yapılan, güç (mazot), su, gübre, tohum, ilaç, kredi üzere girdiler kullanan ağır bitkisel üretim modelidir.
Konvansiyonel hayvancılıkta da benzeri bir biçimde, denetimli ortamlarda, ağır bir biçimde bir ortada tutulan hayvanların ayağına yem, su, veterinerlik hizmetleri taşırken, dışkının bertarafı ve paklık üzere temel süreçler ile sermaye ağır hayvansal besin üretimidir.
Özetle konvansiyonel tarım ve hayvancılık, denetimli ortamlarda, büyük sermaye ile ünite alanda en düşük maliyetle en çok bitkisel ve hayvansal eseri üretmektir. Subjektif tek sözlük tarif: Kibirlidir.
Bu üretim modeli sürdürülebilir değildir çünkü
– Gerçekte küçük sermayeli, küçük yahut kesimli yerlere sahip çiftçi, kıymetli, ağır makine ve ekipmanı kredi ile almakta, besihane üzere yapıları borçlanarak kurmakta, su, yem, tohum, fide, fidan, gübre, ilaç ve mazot üzere daima girdileri giderek daha değerliye edinmektedir. Bu mali yük, üreticinin üzerindeki ana baskı ögesidir.
– Üretici, her şeyi kitabına uygun yapsa bile, canlılık öngörülemezdir. Eski ve yeni hastalıklar tek çeşit (monokültür) tarım ve hayvancılığı vurmaya başlar. Zararlılar, doğal afetler, kuraklık, çok yağış, “kontrollü ortamda kusursuz sonuçlar vermesi gereken modern(!)” üretim modelinizi olumsuz tesirler. Tek çeşit (monokültür) esere bağlı üretim, tüm yumurtalar tıpkı sepete koymaktır.
– Politik tercihler ve ülkenin genel durumu nedeniyle, eserin satılamaması, satılsa bile beklenen karın elde edilememesi, tüccara satılan eserlerinin bedelinin tahsilat zorlukları, kooperatiflerin üretici olmayan çıkarcı çevrelerin eline geçmesi nedeniyle fonksiyonunu yitirmesi, denetimsiz yahut muhakkak kesitlere rant sağlayan ithalatın hür bırakılması üzere nedenlerle üretici ürettiği eserin satış basamağında da daima darbe yemektedir.
– Üretimi bırakanlar yahut sürdürmek istemeyen yeni jenerasyonlar nedeniyle kırsal nüfusu azaldıkça, devletin toplumsal imkanları da yatırımları da kırsalda azalmakta, azalan nüfusa paralel olarak ulaşım imkanları ve şebekeler zayıflamakta, ömür için gereken imkanlar kırsalda giderek azalmaktadır. (bkz. köy okullarının kapatılması)
– Tek çeşit odaklı üretim, biyoçeşitliliği yok etmektedir. Üretici zararlı(!) organizmaları ilaçla öldürürken, zararlıların avcılarını, toprağı toprak yapan hayat formlarını da öldürmekte, binlerce tıpkı çeşit hayvan barındıran çiftliklerde yahut da binlerce dönüm birebir bitkinin (örneğin mısır, buğday, badem) ekildiği alanlarda her yıl yeni zararlılara karşı daha fazla zirai zehir kullanımını zarurî kılmaktadır.
– Toprağın sürülüp işlenmesi, gübrenin dağıtılması, ilaçlama, ekim, dikim ve hasat sırasında, toprakta daima gezen ağır makineler, hem çok güç harcamakta, hem de toprağı sıkıştırıp tekrar tekrar toprak işlemeyi mecburî kılmaktadır. Bu nedenle kullanılan akaryakıt giderek artmakta, toprağın organik unsur ölçüsü ve su tavrı azalmakta, bu durum, yurtdışına olan besin, ilaç, gübre ve güç bağımlılığını ve gerek duyulan sulama ölçüsünü daha da arttırmaktadır.
– Bu sarmalda yüzey ve yer altı sularının kirlenir, ölen toprak nedeniyle daha fazla su, daha fazla ilaç, yem ve gübre ve güç kullanımını tetikler. Sonuçta üretilen eserler çok daha az besin öğesi içerirken (bkz Belgesel: Seeds of Profit), bu besinler üzerlerinde yahut yapılarında daha fazla ziyanlı unsur kalıntıları barındırmaktadır.
– Yüzeyinde bitki olmayan, içinde canlılık kalmayan toprağımsı karışım erozyon ile yok olmakta, yağmur döngüsünü kırarak kuraklığa ve sistemsiz hava olaylarına ve afetlere yol açmaktadır.
– Yıkımın tüketici tarafında, besin ve beslenme alışkanlıkları (veya zorunlulukları) kaynaklı sıhhat meseleleri artmakta, gerek ferdî iktisada, gerek bireylerin sağlıklı ömür mühletinin kısalmasından kaynaklı toplam üretkenliğe olumsuz tesir yapmakta, gerekse toplumsal güvenlik sisteminin üzerine daima yeni maliyetler eklemektedir.
Sonuç olarak kırsalda üretim zorlukları kaçınılmaz olarak giderek artmaktadır. Eserin maliyetleri ve pazarlama zorlukları arttıkça, üreticiler kırsalı terk etmektedirler. Toplumsal imkanlar (eğitim, sıhhat, güvenlik, eğlence) azaldıkça, genç kuşaklar kırsalı bırakıp kentlere göç etmektedirler.
YIL 2024: VARILAN NOKTA
Tüm nüfusun ihtiyaç duyduğu ziraî üretimin kalitesi ve ölçüsü azalırken, fiyatları artar zira arz azalmış, ithalat, dış ticaret açığı ve dışa bağımlılık artmıştır. Varoşlar ve uydukentler kırsaldaki üretim alanlarına gerçek plansız olarak genişlerken, politikler ve rant odakları bu durumu beton ve arsa rantına, toplumsal yardımlar aracılığıyla oya çevirirler. Bu da siyasetin ve toplumun bir sarmal biçimde her gün biraz daha yozlaşmasına ve çıkar odaklı hale gelmesine yol açar.
Kent nüfusunun artışı, yeni konut, eğitim, sıhhat, ulaşım, altyapı, su ve güç ihtiyacını arttırır. Meğer bilhassa içme suyu üzere kaynaklar kısıtlıdır. Kırsalda kısmen de olsa kendine yetebilen bu nüfus, artık tümüyle tüketicidir. Daha fazla besin, su, güç başka tüm ihtiyaçlar ve toplumsal hizmetler kentlere taşınmalı ve dağıtılmalıdır. Fakat işler teoride olduğu üzere yürümez! Devleti yönetenler, kırsaldan çektikleri devlet elini maalesef kentlere de gereğince uzatmaz.
Kendi tedarik ve dağıtım kanallarını kuran zincir marketler, ziraî eser alımı konusunda monopolleşmeye başlayarak eser temininde küçük üreticiyi ezerken, eser çeşitliliği ve dağıtım imkanları nedeniyle yalnızca bakkaları değil, pek çok alanda faaliyet gösteren küçük esnafı da ticaret hayatından silerek tekelleşirler.
Servet, daha küçük bir azınlıkta toplanırken, minimum fiyat ve işsizlik yaygınlaşır. Kırsalda topraklar boş olarak beklerken, servetini arttıran büyük sermaye, kırsaldan arazi toplar.
Terk edilen kırsalda artık yabancı maden şirketleri istediği üzere at oynatabilir zira kırsalda toprağına bağlı olarak direnecek nüfus kalmamıştır. Kırsalda hala kalmış olan büyük ailelere (ki genelde bunlar lokal siyasetçileri çıkaran kesimdir) madenin birtakım işlerinin taşeronluğu verilirken, çaresiz bırakılan başka kırsal nüfusun tek çıkar yolu, zehirlenmeye bile razı olarak taşeron yanında çalışmaktır.
PEKİ KENTLERİN HALİ?
Şehirdekiler gitmedikleri, görmedikleri yıkımı algılayamazlar zira gözden ırak gönülden de ıraktır. Tek kederleri, sıhhatsiz da olsa, besine ucuza ulaşabilmek, hayatlarını idame edebilecek geliri elde etmek yahut kavuşmaktır.
Büyük kitleler vakitle kentlerde, ihtiyaçları bakımından tümüyle bağımlı hale gelir ve hayatlarını idame edebilmek için sıkıştığında kırsaldaki atıl mülklerinden vazgeçerek sattıkça, büyük sermaye yahut mahallî işbirlikçileri bu yerleri toplar.
Özetle beşerler fakirleştirilir, besin ve su başta olmak üzere bağımlı hale getirilir, kredi ve kredi kartlarıyla borçlandırılır ve mülksüzleştirilir. Elbette bu durumun tek sorumlusu, yapılamaz hale gelen ziraî üretim nedeniyle kente göç değildir fakat son yirmi yılda kentlere gelen 10-15 milyon çaresiz insanın bu çöküşü hızlandırdığı açıktır. Buna 12 milyon kadar kaçak ve sığınmacı eklendiğinde durumun vahameti ortaya çıkacaktır.
Bu durumdaki gerek kırsaldaki gerek kentlerdeki toplum için gelecek, artık karanlık hale gelmiştir. Anı kurtaracak biçimde yaşamaya başlar, kısa vadede çok kazanacağı “yırtacağı” atılımlar yapar. Uzun vadeli yatırımlar düşünülemez. Et, saman, buğday ithalatına sesini dahi çıkarmaz, yavaş yavaş ısınan sudaki kurbağa üzere tepkisizleşir.
Kısa vadede günü kurtaracağı ne varsa yapar. Yalnızdır, bu yüzden çıkar elde edebilecek ise, bir siyasi partiye, bir tarikata, bir topluluğa küçük çıkarları için katılır. Bu iştirakler, en düzgün tertipleri bile çıkarbirliği örgütüne süratle dönüştürür. Herkesin birbirini kazıkladığı, ahlakın ehemmiyetini yitirdiği yeni bir habitat oluşur. Ne ticari etik, ne de beşere hürmet kalır. En ufak bir gerginlik süratle cürüm teşkil eden şiddete dönüşür. Birey ve hayatta kalma güdüsü gitgide ön plana çıkar ve kentler de yaşanmaz hale gelir.
Bu sırada gençler ülkeyi terk etmenin yollarını ararken, yolunu bulan kaçarken, yeni emekliler ve emekliliğe yaklaşan sabit ücretliler ve esnaf, Ege’ye yahut huzur bulacakları köylerine, kısmi üretim yapabilecekleri yani kırsala dönmeyi hayal etmeye başlarlar. Fakat kırsalda yine kuracakları bu pastoral mütevazi hayat için bile sermayeleri yoktur. Olsa bile kırsal, yakında yaşları nedeniyle sıhhat problemleri yaşadıklarında bu hizmeti sağlamaktan mahrumdur. Hatta ulaşım, elektrik, su, ısınma, güvenlik üzere temel ihtiyaçlar konusunda tasa verici derecede zayıftır. Bu kesim, giderek eskiyen meskenlerinde sarsıntısı yahut mevti çaresizlik içinde bekleyerek ümitsizlik içinde, daima şikayet ederek (veya şükrederek), hiçbir şey yapamadan, yalnızca tüketerek yaşlanır.
Esnaf, teşebbüsçü ve işletme sahipleri ise giderek berbatlaşan koşullar karşısında çalışanlarına karşı daha acımasız davranırken müşteriye olan taahhütlerini de olabildiğince yerine getirmemeye çalışır. Onlara nazaran vergi ise mümkün olduğunca ödenmemelidir. Zira esnafın gözünde devlet, pek çok yerden aslında adil olmayan bir formda vergi toplamaktadır. Vergi tam ödenirse, işletmenin karlılığı ve rekabet gücü azalır.
Sinekten yağ çıkarmaya çalışan işletme sahipleri, vergi ödemekten kaçınma münasebetleri konusunda aslında haklıdırlar. Zira bir yandan vergiden düşemedikleri sarfiyatları işletmelerinin hayatta kalmasını zorlaştırır iken, öteki yandan, rakiplerinin vergi dışı olarak iş yapmaları, kaçak ve göçmenlerin vergi ve SGK yükümlülüklerinden muaf iş yapıyor olmaları üzere pek çok olumsuzla boğuşmak zorundadırlar. Yaptıkları işi bırakarak, sessiz, sakin bir kasabaya yerleşmenin hayalini kurarken, başka yandan borçlarının çokluğu, çocuklarının geleceği, “etik olmasa da herkesin tıpkı şeyi yapıyor olması” (antropolojide toplumun geleceğini ve varlığını tehlikeye atan davranışlar, maladaptif olarak tanımlanıyor) üzere mazeretlerle ticari etiğin dışında, olabildiğince uzun mühlet işlerini sürdürmeye çalışırlar.
Çıkar birliğine dönüşmüş siyasi partiler iktidara geldiklerinde, toplanan vergi yetmediğinden birinci tahlili dolaylı vergilerde bulurlar. Kar eden yahut bedel üreten kamu malları “altın yumurtlayan tavuğun kesilmesi” üzere satılır. Tasarruf bir yana, devletin çok harcamaları ile ferdî lüks ve zenginleşme, tüm dünyada iktidara gelmek vasıtası ile kolay yoldan gerçekleşir.
Hatta iktidarın karşısında muhalefetmiş üzere yapıp, bir varlık göstermeden “takılanlar” da, etkisizliklerinin karşılığında sistemden sessizce hisselerini alırlar. Seçim yaklaştıkça aklı başında insanların alternatif tahlil arayışlarına “oyları bölme” ile başlayan ve hakaretlerle biten cümleleri kurarlar. Halbuki muhalefette kalmaktan mutludurlar. İstemeden de olsa, kazara iktidar olurlarsa şayet, bu da bonustur onlar için.
Tüm bunlar olurken sizce buna karşı duracak ve toplumu uyaracak aydınlar, akademi ne yapar? İleride yağmalanarak batırılacağı beklenen iktidar gemisine birinci onlar mı atlar? Büyük oranda evet! Yoksa sorumluluk alarak toplumu mu uyarırlar? Herkes bilir ki, doğruyu söyleyenler ya dokuz köyden kovulur ya da faili meçhul cinayetlerin kurbanı olur. Candaşlığı, fondaşlığı, yozlaşmayı seçenler ise parlatılıp ödüllendirilir. Tabi ki mecazi de olsa, “ruhlarını şeytana satmaları” yani maddi yahut manevi ferdi çıkarları karşılığında!
Tanıdık geldi mi?
Peki, konvansiyonel tarımla devam etmeye karar verirsek bizi orta-uzun vadede neler bekliyor? Bir sonraki yazıda bu soruya cevaplar arayacağız.